Loài chim di cư hiếm thấy vừa ‘ghé thăm’ Việt Nam

Những ngày gần đây, khoảng 30-40 cá thể chim cắt Amur xuất hiện trên bãi bồi sông Hồng, đậu trên các tán cây lớn hoặc sải cánh lượn vòng giữa trời. Khung cảnh hiếm gặp này nhanh chóng thu hút người dân và giới nhiếp ảnh gia.

Đằng sau khung cảnh yên bình ấy là câu chuyện về một loài chim nhỏ chỉ nặng hơn một lạng, sở hữu hành trình di cư khiến giới khoa học kinh ngạc.

Chim cắt Amur chao lượn trên bầu trời Hà Nội. Ảnh: Tiền Phong.

Loài chim nhỏ bé nhưng giữ vai trò lớn trong hệ sinh thái

Theo Think Wildlife Foundation, chim cắt Amur (Falco amurensis) là loài chim săn mồi cỡ nhỏ, nặng chỉ khoảng 120 g, sải cánh 63-71 cm. Con trống có bộ lông xám đen như tro, điểm nâu đỏ ở đùi và bụng, khi bay lộ rõ dải cánh lót trắng tương phản. Con mái lớn hơn, mang bộ lông đặc trưng của nhiều loài cắt: ngực và bụng đốm đen trên nền trắng, lưng xám đậm. Cả hai đều sở hữu khoen mắt, gốc mỏ và chân màu cam rực.

Mỗi mùa sinh sản, chim mái đẻ 3-5 trứng. Thời gian ấp kéo dài gần một tháng, chủ yếu do chim mái đảm nhiệm, trong khi chim trống liên tục kiếm mồi. Khi trứng nở, cả bố và mẹ cùng nuôi con; chim non rời tổ sau khoảng 30 ngày nhưng vẫn theo bố mẹ để học săn mồi thêm một thời gian.

Loài chim này nổi bật với hốc mắt với chân màu cam rực. Ảnh: The Print.

Cắt Amur chủ yếu ăn côn trùng, đặc biệt ưa chuồn chuồn, châu chấu, bọ cánh cứng và những đàn côn trùng bay theo mùa. Khi có cơ hội, chúng cũng có thể bắt thêm chim nhỏ hoặc thú nhỏ. Do tập tính săn mồi trên không, chúng hầu như không xuất hiện trong môi trường vườn nhà.

Trong tự nhiên, loài chim “nhỏ bằng quả táo” này giữ vai trò sinh thái đáng kể. Việc tiêu thụ lượng lớn côn trùng, đặc biệt là châu chấu, giúp chúng trở thành “lá chắn tự nhiên” trước dịch hại nông nghiệp. Sự hiện diện của chúng cũng phản ánh một hệ sinh thái khỏe mạnh, có nguồn thức ăn dồi dào và nơi đậu ngủ an toàn. Phân của chúng góp phần làm giàu dinh dưỡng cho đất, hoàn thiện vòng tuần hoàn trong tự nhiên.

Cuộc săn bắt tàn khốc

Tháng 11/2012, tại hồ Doyang (bang Nagaland), cuộc săn bắt chim cắt Amur quy mô lớn bị phanh phui. Từ đầu những năm 2000, sau khi đập Doyang được xây dựng khiến nghề cá suy giảm, người dân địa phương bắt đầu săn bắt chim để làm thực phẩm.

Theo Đại học Oxford, chỉ trong 10 ngày, khoảng 120.000-140.000 cá thể bị mắc vào những tấm lưới giăng trên cây, tương đương khoảng 10% quần thể trưởng thành toàn cầu.

Một chiến dịch truyền thông quốc tế do Conservation India phát động, với phim ngắn The Amur Falcon Massacre, đã phơi bày mức độ tàn sát gây sốc, tạo áp lực mạnh mẽ lên chính phủ Ấn Độ. Chính quyền cảnh báo nếu không chấm dứt săn bắt, các dự án phát triển của làng Pangti sẽ bị dừng cấp ngân sách. Trước sức ép này, hội đồng làng cấm săn chim từ năm 2013.

Cắt Amur sa lưới ở Ấn Độ. Ảnh: National Geographic.

Ban đầu, người dân phản ứng dữ dội vì săn chim là nguồn thu nhập quan trọng. Tuy nhiên, lệnh cấm dần được chấp nhận khi đi kèm các chương trình giáo dục môi trường, hỗ trợ kinh tế và cách truyền thông mới gọi chim cắt Amur là “những vị khách danh dự”. Tập quán săn bắt giảm dần rồi chấm dứt.

Từ năm 2017, sự thay đổi lan rộng hơn. Làng Pangti được nhận nhiều giải thưởng bảo tồn trong nước và quốc tế; người dân tổ chức lễ cầu nguyện trước khi thả các cá thể gắn chip vệ tinh; chim cắt Amur trở thành niềm tự hào và biểu tượng văn hóa của cộng đồng.

Thành công này tạo đà cho các biện pháp bảo tồn mở rộng hơn. Cộng đồng tự cấm sử dụng súng hơi để bảo vệ các loài chim nhỏ, và kéo dài lệnh cấm săn bắt tất cả động vật hoang dã trong sáu tháng mỗi năm.

Hành trình di cư

Trong thế giới loài chim, ít có sinh vật nào sở hữu hành trình di cư ngoạn mục như cắt Amur. Chúng có thể bay gần 15.000 km mỗi năm, vượt đại dương liên tục hơn 60 giờ không nghỉ. Từ tháng 9 đến tháng 11 hàng năm là lúc những "nhà du hành vĩ đại" bắt đầu hành trình của mình.

Những ngày đầu rời Nam Phi, đàn chim liên tục dừng lại để săn mồi, tích lũy năng lượng cho chặng đường dài phía trước. Từ nam lục địa đen, chúng băng qua Zimbabwe, Mozambique, Zambia, Malawi rồi Kenya, chúng hướng đến Somalia - điểm dừng được ví như “trạm nạp nhiên liệu cuối cùng” trước khi vượt biển. Tại đây, chúng chờ những đợt gió mùa thổi theo hướng thuận lợi, nâng đỡ cơ thể nhỏ bé khi bay ra đại dương.

Đoạn đường di cư của chim cắt Amur. Ảnh: Coversation Idia.

Từ bờ đông châu Phi, cắt Amur bước vào giai đoạn khắc nghiệt nhất của hành trình. Chuyến bay liên tục gần 3.000 km qua Ấn Độ Dương, kéo dài khoảng 60 giờ không ăn, không nghỉ, không thể hạ cánh. Khi chạm đất Ấn Độ, chúng tiếp tục men theo trục bắc - đông bắc, trở lại các vùng sinh sản quen thuộc.

Chính tại điểm dừng chân ở Đông Bắc Ấn Độ, chúng bước vào giai đoạn “nạp năng lượng” quan trọng nhất của cả hành trình. Một nghiên cứu của Viện Động vật hoang dã Ấn Độ (WII) năm 2024 cho thấy 85% khẩu phần của cắt Amur tại Đông Bắc Ấn Độ là mối cánh.

Giai đoạn cuối mùa mưa, khu vực Nagaland - Manipur tràn ngập mối, giúp chim tích lũy lượng protein và mỡ dự trữ cần thiết cho chặng bay không nghỉ qua đại dương. Ước tính chỉ trong hơn 15 ngày, một triệu cá thể có thể tiêu thụ gần hai tỷ con mối, đủ thấy tầm quan trọng sống còn của các điểm dừng chân này đối với loài.

Tính cả những đoạn đường vòng, mỗi cá thể cắt Amur đi gần 15.000 km trong hành trình di cư hàng năm. Chúng sinh sản quanh lưu vực sông Amur thuộc Nga, Trung Quốc, Mông Cổ, đôi khi xuất hiện tại bán đảo Triều Tiên.

Trên hành trình di cư vĩ đại lần này, đàn chim cắt Amur đã dừng chân ở Hà Nội. Đây được xem là tín hiệu tích cực về hệ sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học đô thị.

Chim cắt di cư bay rợp trời Ấn Độ. Ảnh: Bird Count India.

Times of India đưa tin ngày 16/11, ba cá thể cắt Amur gồm Apapang (trống trưởng thành), Alang (mái non) và Ahu (mái trưởng thành), đã được gắn chip vệ tinh ngày 11/11 trong dự án Manipur Amur Falcon Tracking Project. Những dữ liệu đầu tiên ghi nhận khả năng bay phi thường của loài chim chỉ nặng khoảng 150 g này.

Bà Supriya Sahu, quan chức IAS bang Tamil Nadu, viết trên X: “Và hành trình kỳ vĩ lại bắt đầu. Apapang khiến nhóm theo dõi kinh ngạc khi bay không ngừng, vượt qua miền Trung Ấn Độ và đang lướt trên biển Ả Rập, chuẩn bị bước vào chặng 3.000 km vượt đại dương tới Somalia… Những sinh vật chỉ nặng vài chục gram này luôn nhắc chúng ta về sự kỳ diệu của di cư”.