Trong những năm gần đây, Nhật Bản đã chứng kiến một hiện tượng đáng chú ý: làn sóng thâu tóm và đầu tư từ nước ngoài đổ xô vào các công ty công nghệ nhỏ và vừa, được mệnh danh là những "Pocket Champions" (nhà vô địch ngách).
Đây là những doanh nghiệp, dù ít được biết đến bên ngoài xứ sở mặt trời mọc, lại nắm giữ vị thế thống trị và gần như không thể thay thế trong các thị trường ngách công nghệ toàn cầu.
Tuy nhiên, cùng với cơ hội đầu tư, làn sóng này cũng mang đến mối lo ngại sâu sắc cho chính phủ Nhật Bản về nguy cơ mất đi vị thế chiến lược trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Những nhà vô địch ngách này đang trở thành mục tiêu béo bở cho các đối thủ nước ngoài và quỹ đầu tư, đe dọa phá vỡ cân bằng chiến lược mà Tokyo đã xây dựng nhiều thập kỷ qua.
Tờ Financial Times (FT) nhận định không phải Toyota, Sony hay Nintendo, mà chính những "nhà vô địch túi" như Shimano (chiếm 70% thị phần linh kiện xe đạp cao cấp), Shoei (60% thị trường mũ bảo hiểm xe máy phân khúc cao cấp), hay Yamaha (gần 50% đàn piano kỹ thuật số toàn cầu) mới là những viên ngọc quý thực sự của nền công nghiệp Nhật Bản.
Những công ty này, vốn đã âm thầm kiến tạo vị thế không thể thiếu cho Nhật Bản trong chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt trong các lĩnh vực vật liệu tiên tiến, linh kiện điện tử siêu nhỏ và các công nghệ sản xuất linh kiện phức tạp dùng để chế tạo chi tiết động cơ máy bay hoặc các linh kiện bo mạch siêu nhỏ.
“Nhiều sản phẩm cuối chuỗi cung ứng không còn được sản xuất tại Nhật Bản nữa nên mọi người đánh giá thấp công nghệ Nhật, nhưng chính các công ty Nhật Bản lại đang sản xuất vật liệu đầu vào cho iPhone hoặc vật liệu đóng gói cho chất bán dẫn dưới 40nm. Nếu không có Nhật Bản, thế giới sẽ không thể sản xuất những thứ này”, giáo sư Ulrike Schaede của trường đại học California nói.
Một số công ty ấy đóng vai trò then chốt trong cuộc tranh giành địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc về kiểm soát các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, chất bán dẫn, robot hình người và nhận diện khuôn mặt.
Các nhà cung cấp vật liệu và thiết bị Nhật Bản—chẳng hạn JSR, Advantest và Tokyo Electron—là những bánh răng không thể thiếu trong chuỗi cung ứng chất bán dẫn.
Bên trong trung tâm dữ liệu, điện thoại thông minh và máy bay, các tập đoàn Nhật vẫn giữ ưu thế công nghệ ở những lĩnh vực như cáp quang, tụ điện và sợi carbon.
Đối với Bắc Kinh, Nhật Bản vẫn nắm giữ một số mảnh ghép then chốt mà họ cần để kiểm soát hoàn toàn chuỗi cung ứng công nghệ chiến lược.
Điển hình là trường hợp của Ajinomoto, một cái tên quen thuộc với các sản phẩm thực phẩm, lại chính là nhà sản xuất một loại nhựa cách điện siêu mỏng không thể thiếu cho các con chip máy tính. Hay Fujikura với công nghệ cáp quang mật độ cực cao, đang là xương sống cho các trung tâm dữ liệu trên thế giới.
Naoki Okada, giám đốc điều hành của tập đoàn công nghệ sợi quang Fujikura, cho biết chìa khóa thành công của công ty là từ bỏ các sản phẩm "giá rẻ" và nhắm mục tiêu vào các công nghệ tiên tiến. Tập đoàn 140 năm tuổi này có thể đóng gói 6.912 sợi quang vào những sợi chỉ có đường kính 3,5 cm, gấp bốn lần mật độ của công nghệ truyền thống.
Sự chuyên biệt và công nghệ vượt trội chính là chìa khóa giúp họ chiếm lĩnh các thị trường ngách toàn cầu, trở thành những mắt xích tối quan trọng mà không quốc gia nào có thể dễ dàng thay thế.
Nhật Bản luôn được xếp hạng trong ba quốc gia hàng đầu trong Atlas of Economic Complexity của Harvard, nơi đo lường mức độ tinh vi của hàng hóa mà một quốc gia sản xuất và số lượng quốc gia khác có thể sản xuất chúng.
Tính không thể thiếu của Nhật Bản được nêu bật trong một nghiên cứu năm 2022 do Nedo (một nhóm nghiên cứu được chính phủ hậu thuẫn) thực hiện, cho thấy các tập đoàn Nhật Bản nắm giữ trên 60% thị phần đối với 224 sản phẩm trong năm ngành công nghiệp, tập trung vào điện tử và ô tô.
Tuy nhiên chính điều này lại biến những gã khổng lồ ẩn mình của Nhật Bản thành miếng mồi cho các nước láng giềng.
Mối lo ngại của chính phủ Nhật Bản trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết khi Yageo, một công ty nước ngoài, bất ngờ đưa ra đề nghị thâu tóm trị giá 465 triệu USD cho Shibaura Electronics, nhà sản xuất cảm biến nhiệt độ được dùng phổ biến trong thiết bị điện tử, từ nồi cơm điện cho đến tên lửa.
Sau đó, Yageo còn nâng giá lên 6.200 Yên/cổ phiếu, cao hơn 97% so với giá thị trường trước đó để dần thuyết phục hội đồng quản trị Shibaura hủy bỏ phản đối. Đây là một trong hai vụ thâu tóm thù địch nước ngoài đầu tiên sau khi Nhật ban hành hướng dẫn M&A mới từ năm 2023.
Điều đáng nói là Shibaura đã đặt ra 50 câu hỏi chất vấn Yageo, trong đó có một câu hỏi nhạy cảm về tỷ lệ linh kiện Yageo bán cho Trung Quốc, một vấn đề mà Yageo từ chối trả lời công khai.
Trái với sự ồn ào của đề nghị gần 50 tỷ USD hồi năm ngoái từ Alimentation Couche-Tard (Canada) với Seven & i Holdings để thâu tóm 7-Eleven, vụ việc Shibaura phản ánh một xu hướng khi các tập đoàn nước ngoài, đặc biệt từ Trung Quốc, Hàn Quốc đang tích cực săn lùng các công ty Nhật Bản có công nghệ tiên tiến.
Lý do rất rõ ràng, nhiều doanh nghiệp Nhật đang được định giá thấp, cộng thêm tỷ giá hối đoái có lợi, khiến chúng trở thành mục tiêu hấp dẫn.
Ví dụ Nippon Denkai là đơn vị điều hành nhà máy sản xuất lá đồng điện phân duy nhất tại Mỹ. Sản lượng của công ty rất quan trọng đối với pin xe điện và công nghệ 5G nhưng hãng đã phá sản vào tháng 11/2024 trong bối cảnh doanh số bán xe điện suy giảm.
Cuối cùng MUFG Strategic Investments đã mua lại Nippon vào tháng 4/2025 với khoản tiền không được tiết lộ.
Tương tự vào tháng 1/2025, Bain Capital đã đồng ý mua Jamco, công ty sản xuất một nửa số nhà vệ sinh máy bay trên thế giới và cung cấp linh kiện cho máy bay chiến đấu, với giá 634 triệu USD.
Mục tiêu của họ không chỉ là lợi nhuận, mà còn là giành lấy quyền kiểm soát những công nghệ chiến lược, đặc biệt trong bối cảnh cuộc cạnh tranh địa chính trị về công nghệ giữa Mỹ và Trung Quốc đang diễn ra gay gắt.
Hồi đầu tháng, cố vấn cấp cao Takashi Shimada của Cựu Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida khẳng định ưu tiên hàng đầu của Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản (METI) là đảm bảo “vị thế không thể thay thế của Nhật Bản” trong bối cảnh các tập đoàn quốc gia khác ráo riết bù đắp khoảng trống công nghệ bằng mọi giá.
“Đây đã trở thành cuộc chạy đua với thời gian để chính phủ có thể bảo vệ những gã khổng lồ ẩn mình này”, ông Takashi cho hay.
“Người Nhật không còn mua được căn hộ ở Tokyo, vì người nước ngoài đã mua hết . . . giờ điều tương tự đang bắt đầu xảy ra với công ty của chúng ta. Nếu ai cũng có thể mua công ty của chúng ta và chúng ta bán mọi thứ cho người nước ngoài với giá cao, thì cuối cùng còn lại gì?”, Chủ tịch Minebea Yoshihisa Kainuma cảnh báo.
Trước tình hình này, chính phủ Nhật Bản đang đứng trước một bài toán khó: làm sao để cân bằng giữa việc khuyến khích đầu tư nước ngoài và bảo vệ an ninh kinh tế quốc gia?
Một mặt, các thương vụ mua lại và sáp nhập (M&A) có thể mang lại nguồn vốn đầu tư quý giá, giúp các công ty Nhật Bản mở rộng ra thị trường toàn cầu và cải thiện quản trị doanh nghiệp.
Tuy nhiên, mặt khác, giới chức và người dân lo ngại rằng việc bán những công ty chiến lược có thể khiến Nhật Bản mất đi vị thế không thể thay thế trong chuỗi cung ứng và rủi ro rò rỉ công nghệ nhạy cảm.
Để ứng phó, chính phủ Nhật Bản đã và đang triển khai nhiều biện pháp. Từ năm 2023, các quy định mới về M&A đã được ban hành, bao gồm yêu cầu bất cứ giao dịch nào liên quan đến 15 công nghệ nhạy cảm phải qua cơ chế tham vấn, qua đó quy định các công ty phải báo cáo kế hoạch chia sẻ thông tin nhạy cảm ở nước ngoài.
Ngoài ra, một dự luật kiểm soát đầu tư nước ngoài dự kiến sẽ có hiệu lực vào năm tới, trao quyền cho chính phủ bác bỏ hoặc điều chỉnh các thương vụ gây lo ngại về an ninh kinh tế, nhằm bảo vệ các ngành công nghệ cốt lõi như sản xuất tụ điện, cảm biến từ và quang trở.
Song song đó, chính phủ cũng thúc đẩy các công ty Nhật Bản sáp nhập và hợp nhất trong nước để tạo ra các tập đoàn lớn hơn, đủ sức đối đầu với cạnh tranh khu vực và toàn cầu, đồng thời ngăn chặn việc "chảy máu" công nghệ.
Tất nhiên cũng có một số ý kiến phản đối. Các doanh nghiệp nội địa từ MinebeaMitsumi đến Japan Steel Works cho rằng quy định quá khắt khe sẽ cản trở dòng vốn và cơ hội hợp tác quốc tế.
Ở một khía cạnh khác, tờ FT cho hay tốc độ bắt kịp công nghệ của các đối thủ, đặc biệt là Trung Quốc, đang ngày càng nhanh. Mặc dù các công ty Nhật Bản vẫn giữ lợi thế công nghệ ước tính khoảng 10 năm trong nhiều lĩnh vực, nhưng tốc độ cải tiến kỹ thuật đang tăng lên rất nhanh khiến khoảng cách này có thể bị thu hẹp nhanh chóng.
Suốt hai thập kỷ qua, Nhật Bản nhường “cuộc đua đại chúng” cho các đối thủ Hàn–Đài–Trung, tập trung vào linh kiện siêu tinh vi, có biên lợi nhuận cao.
Khi Mỹ và Trung Quốc “đấu nhau” trên sân chơi AI, bán dẫn, robot và nhận diện khuôn mặt, Nhật Bản trở thành cửa ngõ cuối cùng cho những công nghệ then chốt: tụ điện, cảm biến từ, quang trở, sợi quang, carbon fiber, cùng các linh kiện sản xuất chi tiết nhỏ nhất.
Nhưng càng ngày, khoảng cách kỹ thuật đang thu hẹp nhanh: một số dây chuyền sản xuất bán dẫn 3nm ở Trung Quốc chuẩn bị đi vào hoạt động, khiến thị phần của các nhà cung ứng Nhật trên các sản phẩm như iPhone ngày càng teo lại.
Theo Fomalhaut Techno Solution, một công ty nghiên cứu có trụ sở tại Tokyo, các tập đoàn Nhật Bản đã cung cấp 30-40% giá trị của mẫu iPhone đầu tiên vào năm 2007. Tuy nhiên con số đó đã giảm xuống dưới 10% đối với iPhone 16 khi các nhà cung cấp Đài Loan, Hàn Quốc và Trung Quốc đã thay thế họ.
Kế hoạch "Made in China" khởi xướng cách đây một thập kỷ nhằm đạt được 70% thị phần trong nước trên toàn bộ ngành sản xuất của Trung Quốc ở "các linh kiện cơ bản cốt lõi và các vật liệu cơ bản quan trọng" vào năm 2025 đã có hiệu quả.
Giờ đây, chính phủ Tokyo phải tìm “điểm tựa vàng” giữa hai mục tiêu tưởng chừng mâu thuẫn: khuyến khích hợp nhất, nâng quy mô cho ngành công nghệ tinh vi, đồng thời buộc phải siết chặt cửa ngõ để bảo vệ “mỏ vàng” chiến lược.
Trong bối cảnh địa chính trị căng thẳng, tương lai của những “hạt nhân công nghệ” Nhật Bản sẽ không chỉ quyết định vị thế của Tokyo trên bản đồ toàn cầu, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh và ổn định chuỗi cung ứng khắp thế giới.
*Nguồn: Tổng hợp
