Bằng đại học bị quay lưng

Một sinh viên tốt nghiệp Đại học Harvard, Mỹ, tháng 5/2025. Ảnh: Reuters.

Trong nhiều thập kỷ, giáo dục đại học gần như là một lựa chọn hiển nhiên đối với nhiều thanh thiếu niên. Việc sở hữu bằng đại học được xem là điều kiện tiên quyết để gia nhập các ngành nghề có thu nhập cao hơn. Điều này khiến các sinh viên sẵn sàng chi số tiền lớn (bao gồm học phí, sinh hoạt phí) cho 4 năm học.

Tuy nhiên, trí tuệ nhân tạo đang phá vỡ logic này. AI ngày càng đảm nhiệm tốt các công việc từng dành cho nhân viên trẻ trong ngành tài chính, công nghệ, tư vấn và truyền thông. Hệ quả là số lượng việc làm mới giảm, tỷ lệ thất nghiệp của sinh viên mới tốt nghiệp tăng lên.

Dario Amodei, người sáng lập Anthropic, cảnh báo AI có thể xóa sổ một nửa số công việc văn phòng cấp thấp trong 5 năm tới. Dù ý kiến này có phần cực đoan nhưng thực tế không thể phủ nhận: Chatbot và trợ lý ảo đang làm tốt hơn con người ở các nhiệm vụ sơ cấp trong ngành tài chính và IT.

Tại Microsoft, 30% mã nguồn hiện do AI viết. Dữ liệu tháng 6/2025 từ trang tuyển dụng Indeed cho thấy tại Anh, số lượng tuyển dụng sinh viên tốt nghiệp đã rơi xuống mức thấp kỷ lục kể từ năm 2018.

Trong khi đó, tại Mỹ, các số liệu do Ngân hàng Dự trữ Liên bang New York phân tích cho thấy lần đầu tiên trong lịch sử, tỷ lệ thất nghiệp của cử nhân mới tốt nghiệp (5,3%) cao hơn tỷ lệ thất nghiệp chung (4%). Trong quá khứ, xu hướng thường ngược lại: Những người có bằng cấp thường dễ tìm việc hơn phần còn lại của thị trường lao động.

Khi số lượng việc làm giảm, tiền lương dành cho sinh viên mới tốt nghiệp cũng theo đà đi xuống. Trong bối cảnh nghề nghiệp như vậy, câu hỏi đặt ra cho học sinh trung học hiện nay là liệu bài toán chi phí - lợi ích của việc học đại học còn hợp lý hay không.

Rủi ro đặt ra là mức lương của người có bằng cử nhân có thể tiếp tục suy giảm, thậm chí đến ngưỡng mà việc theo học không còn tương xứng với chi phí đầu tư.

Các trường đại học cũng nhận thấy xu hướng này và đang cố gắng xoay chuyển. Nhiều trường đang cố gắng chuyển sang đào tạo y tế như điều dưỡng, điều trị tâm lý - lĩnh vực khó bị AI thay thế hơn.

Tuy vậy, khả năng chuyển hướng của các trường đại học bị giới hạn do gắn liền với truyền thống đào tạo. Hệ quả là các trường tại Anh phải tìm cách sáp nhập để tồn tại do cung vượt quá cầu. Còn tại Mỹ, tỷ lệ nhập học đã giảm 15% trong thập kỷ qua, khiến các tổ chức giáo dục chật vật tăng học phí để bù đắp lạm phát.

Reuters Breakingviews dự báo nếu xu hướng việc làm dành cho sinh viên mới tốt nghiệp tiếp tục diễn biến như hiện nay, có lẽ giới trẻ sẽ không cần quá nhiều lời thuyết phục để rời xa giảng đường đại học.

Khi cánh cửa văn phòng hẹp lại, những lựa chọn khác đang trỗi dậy. Ví dụ, các ngành cần tay nghề cao như thợ mộc, thợ điện, thợ hàn đang thiếu hụt lao động trầm trọng trọng, khiến mức lương được đẩy lên. McKinsey cho biết mức lương của lao động kỹ thuật đã tăng 20% kể từ năm 2020.

Nhiều doanh nghiệp ở các lĩnh vực khác đã tìm cách thu hút lao động trẻ. Nissan, Amazon, Siemens, AstraZeneca và Pfizer đều đang mở rộng các chương trình học nghề. Mục tiêu là thuyết phục người mới gia nhập thị trường lao động rằng họ có thể sớm bắt đầu một sự nghiệp ổn định, thu nhập tốt mà không phải gánh nợ sinh viên.