Những người lặng lẽ giữ hồn văn hóa giữa đại ngàn

Khi người già truyền văn hóa của đồng bào

Giữa mênh mông đại ngàn, những “cây lim già” của bản làng vẫn lặng lẽ giữ hồn văn hóa, như già làng Bríu Thiện (SN 1955, thôn Bhơ Hôồng, xã Sông Kôn, Tp.Đà Nẵng) đã làm suốt hơn nửa thế kỷ. Thuở còn làm Trưởng Công an xã, ông giữ bình yên làng bằng kỷ cương và uy tín của người lính Trường Sơn. Khi nghỉ hưu, ông tiếp tục phát triển cộng đồng bằng cách truyền cho con cháu nghề đan lát, bắn nỏ, múa tâng tung da dá, dựng cây nêu, hát lý nói lý Cơ Tu…

Già làng Bríu Thiện căn dặn cháu mình cách trân trọng nghề đan lát truyền thống.

Trong căn nhà nhỏ treo ảnh Bác Hồ và kín tường giấy khen, bằng khen, ông vẫn ngồi đan lát mỗi ngày. Thấy đám trẻ đứng xem, ông gọi lại: “Lại đây học cho biết. Mai mốt người già đi hết, không còn ai cầm tay chỉ việc. Mấy cái văn hóa dân tộc này mà không biết là coi như mất gốc”.

Khi du khách đến làng du lịch cộng đồng Bhơ Hôồng, ông lại gọi con cháu phụ giúp nấu cơm lam, gà rừng, rau rừng... giữ đúng vị ẩm thực Cơ Tu. Trong các lễ hội, những người con trai, con dâu của ông đều tề tựu tham gia. 6 người con trai đang sống tại làng cũng tiếp nối cha làm du lịch và gìn giữ văn hóa.

Ông luôn nhắc: “Làng mạnh không chỉ nhờ đàn ông làm việc lớn, mà còn nhờ phụ nữ có tiếng nói, cùng bàn việc chung”. Chính tư duy tiến bộ này đã góp phần giúp mô hình “Dòng tộc tự quản về an ninh trật tự” của họ Bríu ra đời năm 2013, đưa phụ nữ vào tổ hòa giải, giám sát. Nhờ đó tảo hôn, bạo lực gia đình giảm rõ rệt; phụ nữ Bhơ Hôồng mạnh dạn tham gia làm du lịch, trở thành những người giữ văn hóa đúng nghĩa.

Già làng Bríu Thiện (bìa trái) và cùng bà Đinh Thị Thìn (đứng giữa) tham gia hội thi ẩm thực, quảng bá văn hóa truyền thống của đồng bào Cơ Tu.

Bà Đinh Thị Thìn, Phó Bí thư chi bộ thôn Bhơ Hôồng, nói: “Nhờ sự bền bỉ truyền dạy và thay đổi nếp nghĩ của già làng Bríu Thiện, nhiều thanh niên Bhơ Hôồng đã trở thành hướng dẫn viên, nghệ nhân múa hát, thợ đan lát… Truyền thống được thổi sức sống mới, vừa là sinh kế, vừa là niềm tự hào”.

Ở Tây Giang, tiếng thoi đưa trên khung cửi vẫn vang vọng trong căn nhà bà Bríu Thị Dung (SN 1975). Từ năm 2015, bà dạy nghề dệt, may thổ cẩm cho người trong làng. Với bà, mỗi hoa văn là một câu chuyện về núi rừng và đời sống cộng đồng Cơ Tu: Con voi, con trâu, cây nêu, hay cảnh người múa tung tung da dá... 

Bé Bríu Thị Hồng (áo trắng) ngồi nghe say sưa bà ngoại Bríu Thị Dung (ngồi dệt thổ cẩm) kể chuyện văn hóa trên từng khung cửi, từng tấm vải.

3 cô con gái của bà đều biết dệt từ nhỏ. Chị Alăng Thị Bang nhớ lại: “Lúc đầu khó lắm, tôi từng muốn bỏ. Mẹ bảo đây là nghề truyền thống, phải giữ. Sau này mới hiểu giá trị từng tấm vải, mới thấy truyền nghề cũng là cách giữ văn hóa".

Không chỉ gia đình bà Dung, nhiều gia đình ở Tây Giang cũng gìn giữ nghề. Bà Pơloong Thị AGoóc (SN 1987), từng nhiều lần đoạt giải sản phẩm truyền thống, nói: “Con gái mình được dạy dệt từ 10 tuổi. Mình còn dạy con đan lát, làm túi, sọt, áo gối… Những sản phẩm ấy mang hơi thở bản làng, để sau này con tiếp tục truyền cho cháu chắt”.

Và thế hệ nối tiếp trân trọng, phát huy

Nếu người già là cội nguồn, thế hệ trẻ là mạch nước mới nuôi dưỡng bản sắc đại ngàn. Ở nhiều vùng cao Tp.Đà Nẵng, lớp trẻ tiếp thu văn hóa theo cách “hòa nhập nhưng không hòa tan”, như lời chị Hoàng Thị Thu Hà (SN 1989), người dân tộc Co, xã Trà Liên.

Chị Hà dạy con gái Bảo Ngọc múa điệu Co theo tiếng cồng chiêng.

Mỗi cuối tuần, trong nhà cộng đồng nhỏ bên sườn núi, chị Hà và con gái Vũ Hoàng Bảo Ngọc (SN 2016) cùng múa theo điệu cồng chiêng. Tiếng cồng chiêng từng rộn ràng ở thôn 1, thôn 2, nhưng nay thưa dần khi bọn trẻ mê trào lưu mạng xã hội.

Từ tháng 3/2024, khi CLB cồng chiêng thế hệ trẻ người Co ra đời, chị Hà, nguyên Bí thư Đoàn xã Trà Nú (huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam cũ) nhận nhiệm vụ chủ nhiệm. Chị đưa cả con gái đi học: “Mẹ múa thì con múa theo. Không ép, chỉ để con thấy vui và tự hào về điệu múa Co, tiếng chiêng của đồng bào mình”.

CLB cồng chiêng thế hệ trẻ người Co ra đời, những người già am hiểu văn hóa tham gia truyền dạy cách múa Co, đánh cồng chiềng cho thế hệ trẻ.

Bảo Ngọc hồn nhiên: “Con không biết giữ văn hóa là gì, chỉ thấy múa hay hơn, đẹp hơn mấy điệu nhảy trên mạng”. Và đằng sau sự vô tư ấy là nỗ lực âm thầm của người mẹ. Sau khi xã Trà Nú sáp nhập thành Trà Liên, chị Hà chuyển công tác xa nhà hơn 30 km, CLB khó mượn nhạc cụ, thanh niên bận làm rẫy… Nhưng chị không để CLB “tắt lửa”, bàn giao hoạt động cho Bí thư Đoàn xã mới, kết nối các thôn và vẫn tự luyện cùng con mỗi ngày.

Ở Bhơ Hôồng, con cháu của già Thiện cũng đang là “nghệ nhân trẻ”. Anh Bríu Bút, cung thủ đoạt 10 HCV, 3 HCB, 2 HCĐ bắn nỏ, kể: “Bố dạy rằng nghề truyền thống phải được giữ từ đời này sang đời khác. Mình quên nghề là làng mất hồn”.

Những tấm hình kỷ niệm của già làng Bríu Thiện về truyền văn hóa bắn nỏ cho con trai, con dâu.

Các con dâu của ông cũng là “học trò” gìn giữ ẩm thực truyền thống. Chị Cơ lâu Thị Yêu cho biết: “Bố dạy chúng tôi nấu cơm lam, gà rừng, xôi bốn màu… để phục vụ du lịch. Bố bảo chúng tôi là những người giữ hương vị núi rừng và sau này sẽ truyền cho con cháu”.

Còn ở Tây Giang, cháu ngoại bà Dung, bé Bríu Thị Hồng (SN 2012) đã quen khung dệt từ năm 10 tuổi. Hồng kể: “Khó nhất là giữ chân thẳng, tay đưa đều thì vải mới đẹp”. Không chỉ dệt, bé còn học đan lát, làm túi, áo gối… như mẹ và bà.

Tương tự, con gái bà AGoóc, bé Bríu Thị Châm (SN 2009), cũng được dạy dệt từ 10 tuổi. Một thời gian sau, em say mê đến mức có thể cùng mẹ làm sản phẩm bán cho du khách.

Đôi bàn tay gìn giữ nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào Cơ Tu.

"Điều đáng quý ở nghề dệt thổ cẩm của phụ nữ Cơ Tu là giữ nghề bằng cả trách nhiệm. Các bà, các mẹ, các chị không dạy theo kiểu truyền miệng đơn thuần, mà vừa hướng dẫn kỹ thuật, vừa kể về ý nghĩa hoa văn, câu chuyện sau mỗi tấm vải. Nhờ vậy, con cháu hiểu rằng mình không chỉ đang học một nghề, mà đang dệt tiếp một phần văn hóa của dân tộc. Chính cách truyền dạy bằng tình yêu và niềm tự hào ấy đã giúp nghề dệt thổ cẩm ở Tây Giang không bị mai một, mà ngày càng lan tỏa mạnh mẽ", bà Lê Kim Vị, Chủ tịch Hội LHPN xã Tây Giang chia sẻ.

Chiều xuống trên núi Quế, già Thiện ngồi đan nốt chiếc gùi; ở Tây Giang, chị Dung dạy cháu đưa thoi dệt thổ cẩm Cơ Tu; trong nhà sinh hoạt cộng đồng Co, bé Bảo Ngọc xoay người theo nhịp chiêng thu âm. Những hình ảnh nối tiếp ấy tạo nên bản sắc sống vì có người truyền, có người tiếp nhận. Để rồi dù thời đại đổi thay, tiếng cồng chiêng Co, sắc thổ cẩm hay điệu lý Cơ Tu vẫn còn vang mãi giữa đại ngàn...